« Ιδιωτικές Μονάδες Φροντίδας Ηλικιωμένων στην Ελλάδα : Η ικανοποίηση των συγγενών από την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών »1.

Ελένη Μπόφου 2. , Έλλη Ιωαννίδη - Καπόλου 3.


Η δημογραφική γήρανση, λόγω της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης, της υπογεννητικότητας και της μείωσης της θνησιμότητας του πληθυσμού, έχει σημαντικές επιπτώσεις στις υπηρεσίες υγείας. Θέτει επιτακτικά την ανάγκη για άμεση βελτίωση των δομών και τροποποίηση των υπηρεσιών, που παρέχονται προς τα άτομα της Τρίτης Ηλικίας.
Η παρούσα έρευνα είχε σκοπό την αξιολόγηση του επιπέδου ικανοποίησης των συγγενών από την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών των Ιδιωτικών Μονάδων Φροντίδας Ηλικιωμένων (Μ.Φ.Η.) στην Ελλάδα.Τα δεδοµένα αντλήθηκαν με τη βοήθεια ερωτηματολoγίων που διανεμήθηκαν σε επτά ιδιωτικές Μ.Φ.Η. του Νομού Αττικής κατά τη χρονική περίοδο Απριλίου – Μαΐου 2009. Η στατιστική επεξεργασία των 140 ερωτηματολογίων, ανέδειξε ότι οι συγγενείς είναι ικανοποιημένοι σε αρκετά υψηλό ποσοστό από το σύνολο των παρεχόμενων υπηρεσιών των Μ.Φ.Η.. Χαμηλά όμως ποσοστά ικανοποίησης συγκέντρωσε ο σχεδιασμός και η υλοποίηση Προγραμμάτων Απασχόλησης, που φαίνεται ότι δεν έχουν ενταχθεί ακόμη σε ικανοποιητικό βαθμό στις πρακτικές των Μονάδων.

1.Το παρόν άρθρο βασίζεται στα ερευνητικά αποτελέσματα διπλωματικής εργασίας στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών στην Εφηρμοσμένη Δημόσια Υγεία της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ) και του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Αθηνών (ΤΕΙ - Α).

2.Κοινωνική Λειτουργός στη Μ.Φ.Η. «Μερόπειον» . Κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών «Εφηρμοσμένης Δημόσιας Υγείας» της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας.

3. Κοινωνιολόγος – Ερευνήτρια, Επιμελήτρια Τομέα Κοινωνιολογίας της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας.



Συμπεράσματα


Ένα από τα κυριότερα ευρήματα της παρούσας μελέτης, όπως αυτά παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, ήταν το πολύ υψηλό ποσοστό των ερωτηθέντων που δήλωσε πως είναι από αρκετά έως πάρα πολύ ικανοποιημένο από το σύνολο των παρεχόμενων υπηρεσιών των Μ.Φ.Η.. Η βασική ερευνητική μας υπόθεση ήταν ότι το επίπεδο ικανοποίησης είναι χαμηλό, απόρροια κυρίως των πολυάριθμων δημοσιεύσεων των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης που παρουσιάζουν μία ιδιαίτερα προβληματική εικόνα των Μονάδων Φροντίδας Ηλικιωμένων στην Ελλάδα. Οι εικόνες παραμέλησης, κακοποίησης, ελλιπούς ατομικής τους υγιεινής και σίτισης, σε συνδυασμό με τις κοινωνικές μας αναπαραστάσεις που θεωρούν «εγκατάλειψη» την εισαγωγή ενός ηλικιωμένου σε ένα ίδρυμα συνθέτουν μία εικόνα πολύ αρνητική. Το πολύ όμως υψηλό ποσοστό ικανοποίησης θέτει μία νέα διάσταση σε αυτές τις αντιλήψεις που φαίνεται να έχουν από χρόνια εδραιωθεί. Στο σημείο αυτό όμως πρέπει να τονίσουμε ότι η έρευνα μας πραγματοποιήθηκε σε Μ.Φ.Η., οι οποίες διαθέτουν άδεια λειτουργίας από την Νομαρχία. Οι περισσότερες αναφορές στα Μ.Μ.Ε. κάνουν αναφορά συνήθως σε Μονάδες, οι οποίες λειτουργούν παράνομα.

Οι κυριότεροι λόγοι που επιβάλλουν την παροχή φροντίδας στους ηλικιωμένους βάσει της έρευνας μας είναι τα προβλήματα μνήμης, η εξασθένιση λόγω του γήρατος, οι κοινωνικοί λόγοι (μοναξιά) και τα προβλήματα κινητικότητας. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ηλικιωμένων, σύμφωνα με τους συγγενείς τους αντιμετωπίζει έναν συνδυασμό από τα ανωτέρω προβλήματα. Επιπρόσθετα να σημειώσουμε τα σημαντικά ποσοστά των ηλικιωμένων που αντιμετωπίζουν προβλήματα μνήμης, όπως προέκυψαν από την έρευνα μας. Η άνοια αποτελεί μία πολύ σημαντική πρόκληση για τη Δημόσια Υγεία. Τα ανοϊκά σύνδρομα χαρακτηρίζονται ως «επιδημία» των καιρών μας, αφού η συχνότητα ειδικά της νόσου Alzheimer, του πλέον διαδεδομένου τύπου άνοιας, αυξάνει με ταχύτατους ρυθμούς. Μιας «επιδημίας» που δυστυχώς πλήττει και το οικογενειακό περιβάλλον του ασθενούς, αφού έχει βρεθεί ότι απαιτούνται κατά μέσο όρο 65 ώρες την εβδομάδα για την φροντίδα των ασθενών με νόσο Alzheimer (Ιατράκη, 2005). Η αύξηση όμως των ατόμων που θα εμφανίσουν στη διάρκεια της ζωής τους ανοϊκή συνδρομή, θέτει το ερώτημα κατά πόσο οι υπάρχουσες Δομές Υγείας και Πρόνοιας θα επαρκούν για την αυξημένη μελλοντική ζήτηση.

Η μέση χρονική διάρκεια που οι συγγενείς παρείχαν φροντίδα στα ηλικιωμένα άτομα πριν επιλέξουν την λύση της Μ.Φ.Η. είναι περίπου έξι χρόνια. Η φροντίδα ενός ηλικιωμένου ατόμου έχει πλέον αναγνωριστεί ως μία πηγή έντονου στρες με σημαντικές συχνά επιπτώσεις στην σωματική και τη ψυχική υγεία των φροντιστών (Ιατράκη, 2005, Arlt, 2007). Το ερώτημα όμως «Πώς μπορούν να υποστηριχθούν καλύτερα στο δύσκολο ρόλο τους τα άτομα που φροντίζουν κάποιο ηλικιωμένο άτομο του οικογενειακού τους περιβάλλοντος;» εξακολουθεί δυστυχώς να είναι ακόμη επίκαιρο (Τριανταφύλλου και Μεσθεναίου, 1993). Το φορτίο αποτελεί συχνά έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες που ωθεί τους συγγενείς στην λήψη της απόφασης για εισαγωγή του αγαπημένου τους συγγενή σε μία Μονάδα. Όπως άλλωστε αποδεικνύεται και από τα ευρήματα της έρευνας μας, η απόφαση για ένταξη σε Μ.Φ.Η. λαμβάνεται σε σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό από τους συγγενείς, παρά από τον ίδιο τον ενδιαφερόμενο, δηλαδή τον ηλικιωμένο. Αν αποκλείσουμε το ποσοστό των ηλικιωμένων που λόγω άνοιας δεν είναι σε θέση να αποφασίσει, οι «εξουθενωμένοι» ψυχικά, σωματικά και οικονομικά οικογενειακοί φροντιστές είναι πιθανό να επιλέξουν την μετάθεση του «φορτίου» σε μία Μ.Φ.Η..

Μελετώντας την ικανοποίηση από τις επιμέρους υπηρεσίες των Μ.Φ.Η. διαπιστώσαμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων δήλωσε ότι είναι πάρα πολύ ικανοποιημένο από το δωμάτιο που διαμένει ο ηλικιωμένος και τη καθαριότητα του χώρου, τον σχεδιασμό των εγκαταστάσεων και την διαμόρφωση των κοινών χώρων εστίασης Η ποιότητα, η ποσότητα, η ποικιλία των γευμάτων, αλλά και η βοήθεια που λαμβάνουν οι ηλικιωμένοι κατά την σίτιση. Αντίθετα η διακόσμηση του δωματίου φάνηκε να μην ικανοποιεί τους ερωτηθέντες, γεγονός που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Το δωμάτιο του ηλικιωμένου καταλήγει να γίνει ολόκληρος ο ζωτικός του χώρος. Είναι λοιπόν απαραίτητο να είναι κατάλληλα διακοσμημένος ώστε να δίνει την αίσθηση της ζεστασιάς και του σπιτικού περιβάλλοντος. Χαμηλό ήταν επίσης το επίπεδο ικανοποίησης από τις τηλεφωνικές εγκαταστάσεις. Είναι όμως σημαντικό να υπάρχει η δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας, δίχως προβλήματα, των συγγενών με τους ηλικιωμένους και αντίστροφα. Η διασφάλιση της επικοινωνίας προάγει το αίσθημα της ασφάλειας και της ικανοποίησης και δίνει τη δυνατότητα στον ηλικιωμένο να νιώθει και να αποτελεί ενεργό κομμάτι της οικογένειας.

Ιδιαίτερη σημασία έχει η άποψη των συμμετεχόντων για την επάρκεια και τη συμπεριφορά του προσωπικού απέναντι στους ηλικιωμένους. Οι συγγενείς θεωρούν ότι οι περισσότεροι φροντιστές έχουν τις κατάλληλες γνώσεις για να επικοινωνήσουν ουσιαστικά με τον ηλικιωμένο και να του συμπεριφερθούν με αξιοπρέπεια και σεβασμό. Επίσης είναι σε θέση να υποστηρίξουν ψυχολογικά τους ηλικιωμένους και να ενθαρρύνουν την ανεξαρτησία τους. Υψηλά επίπεδα ικανοποίησης συγκεντρώνει και η συνεργασία με τον υπεύθυνο ιατρό και το υπόλοιπο επιστημονικό προσωπικό. Οφείλουμε επίσης να επισημάνουμε το μικρό ποσοστό που ανέφερε ότι υποψιάζεται κακοποίηση (κυρίως ψυχολογική) του ηλικιωμένου, αλλά και το σημαντικό ποσοστό που απέφυγε να απαντήσει στην ερώτηση. Τα φαινόμενα κακοποίησης σπάνια καταγγέλλονται και ακόμη σπανιότερα γίνονται αντιληπτά. Σύμφωνα με το ενημερωτικό έντυπο της Ευρωπαϊκής Πλατφόρμας Ηλικιωμένων (AGE: the European Older People΄s Platform) το ποσοστό κακοποίησης των ηλικιωμένων που διαβιούν σε ιδρύματα στην Ισπανία, κυμαίνεται μεταξύ 1% και 5% και συμφωνεί με το ποσοστό των συγγενών της έρευνας μας που υποψιάζονται κακοποίηση. Η κακοποίηση των ηλικιωμένων στις Μ.Φ.Η. δεν εξαντλείται μόνο στην σωματική βία, αλλά μπορεί να πάρει δυστυχώς πολλές διαστάσεις. Ενδεικτικά αναφέρουμε την σκόπιμη ταλαιπωρία των φιλοξενουμένων από το προσωπικό, την επιθετική λεκτική συμπεριφορά, τον καταχρηστικό περιορισμό, την στέρηση ή την κατάχρηση φαρμακευτικής αγωγής κ.ά.. «Η εγκατάλειψη των ηλικιωμένων σε νοσοκομεία ή γηροκομεία από τους συγγενείς που αδυνατούν να αντιμετωπίζουν την κατάσταση είναι μία περαιτέρω μορφή κακοποίησης» (Age-Platform, 2008). Είναι επιτακτική λοιπόν η ανάγκη οι ποιοτικές υπηρεσίες των Μ.Φ.Η. να συνδυάζονται με το έμπρακτο ενδιαφέρον των συγγενών για τους ηλικιωμένους μέσω της προσφοράς φροντίδας και αγάπης.

Όμως ένα από τα κυριότερα ευρήματα της έρευνας είναι το χαμηλό ποσοστό ικανοποίησης από την πραγματοποίηση προγραμμάτων φυσικής δραστηριότητας θρησκευτικών, εξω-ιδρυματικών και κοινωνικών εκδηλώσεων. Η εικόνα στην Αμερική είναι διαφορετική, αφού φαίνεται να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα για τον τομέα αυτό. Ο Επιστημονικός Υπεύθυνος της Μ.Φ.Η. καταρτίζει προγράμματα Δημιουργικής Απασχόλησης και Ψυχαγωγίας (σύμφωνα πάντα με τις δυνατότητες των ηλικιωμένων) στις οποίες συμμετέχουν το ειδικευμένο προσωπικό, ο ίδιος ο ηλικιωμένος, η οικογένεια του, αλλά και εθελοντές. Αναφέρουμε ενδεικτικά τη διοργάνωση διαγωνισμών παιχνιδιών, όπως είναι για παράδειγμα το Bingo (το οποίο είναι ένα από τα πιο αγαπημένα παιχνίδια για τους ηλικιωμένους), Προγραμμάτων Νοητικής Ενδυνάμωσης, εορταστικών εκδηλώσεων, γιορτών - γενεθλίων, μουσικών εκδηλώσεων στις οποίες συμμετέχουν όλοι οι ηλικιωμένοι, οι οικογένειες και οι φίλοι τους, την ανάγνωση βιβλίων από τους εθελοντές, την πραγματοποίηση υπαίθριων δραστηριοτήτων (π.χ κηπουρική), ταξιδιών, προγραμμάτων φυσικής άσκησης (π.χ. γιόγκα). Τέλος να αναφέρουμε ότι είναι υποχρεωτική η εξασφάλιση τέλεσης των θρησκευτικών καθηκόντων, είτε μέσα στην Μ.Φ.Η. είτε με την εξωτερικά με την μεταφορά τους με συνοδεία (Seniors-site, 2009). Οι περισσότερες από αυτές τις δραστηριότητες δημιουργικής απασχόλησης δεν υλοποιούνται σε ικανοποιητικό βαθμό στις Μ.Φ.Η. στην Ελλάδα. Η στελέχωση όμως των Μ.Φ.Η. με περισσότερο επιστημονικό προσωπικό, η δημιουργία ενός δικτύου εθελοντών, αλλά και η ενεργητικότερη συμμετοχή των συγγενών στις διάφορες ψυχαγωγικές δραστηριότητες, θα βοηθούσαν σημαντικά τον Κοινωνικό Λειτουργό να σχεδιάσει και να εφαρμόσει πληρέστερα προγράμματα Δημιουργικής Απασχόλησης.



Βιβλιογραφία

Ελληνική
Αγραφιώτη, Δ., (2003). Υγεία, Αρρώστια, Κοινωνία – Τόποι και Τρόποι Σύμπλεξης, Αθήνα, ΤΥΠΩΘΗΤΩ, 126.

Εθνικό Ινστιτούτο Δημόσιας Υγείας Σουηδίας (2007). Υγιής Γήρανση: Μία Πρόκληση για την Ευρώπη, Στοκχόλμη.

Έμκε - Πουλοπούλου, Η. (1999). Έλληνες Ηλικιωμένοι Πολίτες. Παρελθόν Παρόν & Μέλλον, Αθήνα, Έλλην, 63.

Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2001). Το μέλλον της υγειονομικής περίθαλψης και της μέριμνας για τους ηλικιωμένους : εξασφάλιση της δυνατότητας πρόσβασης, της ποιότητας και της οικονομικής βιωσιμότητας, Βρυξέλλες.

ΕΣΥΕ (2008). Βάσεις Δεδομένων, Επεξεργασία Συγγραφέα. Ημερομηνία πρόσβασης 21.1.2009. Ανάκτηση από τη διεύθυνση http://www.esye.gr

European Commission (2001) Το μέλλον της υγειονομικής περίθαλψης και της μέριμνας για τους ηλικιωμένους: εξασφάλιση της δυνατότητας πρόσβασης, της ποιότητας και της οικονομικής βιωσιμότητας, Βρυξέλλες.

Ιατράκη, Ε., (2005). Η φροντίδα των ασθενών με άνοια σε επιλεγμένες αστικές και αγροτικές περιοχές της Κρήτης: Αναφορά στην Επιβάρυνση των φροντιστών, Κρήτη, Μεταπτυχιακή Εργασία Πανεπιστήμιου Κρήτης - Τμήματος Ιατρικής.
Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Ανάπτυξης (ΙΚΠΑ) - Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (2006). EUROFAMCARE: Πανελλαδική Έρευνα για την Φροντίδα Εξαρτημένων Ηλικιωμένων Ατόμων από την Οικογένεια - Περίληψη της Ελληνικής Έκθεσης, Αθήνα.
Καλλινικάκη, Θ., (1998). Κοινωνική Εργασία - Εισαγωγή στη θεωρία και την πρακτική της Κοινωνικής Εργασίας, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Κατσίκη, Γ., (2008). Προγράμματα Δημιουργικής Απασχόλησης Ηλικιωμένων : Μία προσπάθεια καταγραφής, Κοινωνική Εργασία, 91, 71-89.

Κέντρο Έρευνας και Υποστήριξης Θυμάτων Κακοποίησης και Κοινωνικού Αποκλεισμού (2007). Η Συμβουλευτική στην Οικογένεια & στην Εργασία. Αθήνα.

Κουκούλη, Σ., (2005). «Ο Προνοιακός Πλουραλισμός στην Κοινοτική Φροντίδα – Μοντέλα Φροντίδας των Ηλικιωμένων στην Ε.Ε.», Στο: Ζαϊμάκης, Ι. και Κονδυλάκη, Α. (επιμ.) Δίκτυα Κοινωνικής Προστασίας – Μορφές Παρέμβασης σε Ευπαθείς ομάδες και σε Πολυπολιτισμικές Κοινότητα,. Αθήνα, Κριτική, 299-322.

Κουρέα – Κρεμαστινού, Τ., (2007). Δημόσια Υγεία. Θεωρία Πράξη Πολιτικές, Αθήνα, Τεχνόγραμμα, 557-584.

Κυριαζή, Ν., (1999). Η Κοινωνιολογική έρευνα: Κριτική επισκόπηση μεθόδων και τεχνικών, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Κυριόπουλος Γ., Λιόνης Χ., Σουλιώτης Κ., Τσάκος Γ., (Επιμ.) (2006). Η ποιότητα στις υπηρεσίες υγεία,. Αθήνα, Θεμέλιο.

Κωσταγιόλας Π., Καϊτελίδου Δ., Χατζοπούλου Μ., (2007). Βελτιώνοντας την Ποιότητα στις Υπηρεσίες Υγείας, Αθήνα, Παπασωτηρίου.

Μέλκη Π., Φωτάκη Μ., (2001). Πρότυπη Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων: Προβληματισμοί και Προτάσεις. Εγκέφαλος, 38. Ημερομηνία πρόσβασης 21.2.2009. Ανάκτηση από τη διεύθυνση http://www.encephalos.gr/38-sup01-10.html.

Παγοροπούλου – Αβεντισιάν, Α., (2000). Η γεροντική κατάθλιψη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 15.

Παγοροπούλου – Αβεντισιάν, Α., (2008). Ψυχολογία της Τρίτης Ηλικίας, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 17-58.

Παπανικολάου, Β., (2007). Η ποιότητα στις Υπηρεσίες Υγείας, Αρχές - Μέθοδοι & Εφαρμογές, Αθήνα , Παπαζήση.

Παπανικολάου, Β., (2006). «Ποιότητα Υπηρεσιών Υγείας και Ικανοποίηση Χρηστών», Στο: Κυριόπουλου, Γ., Λιόνη, Χ., Σουλιώτη, Κ., Τσάκο, Γ., (Επιμ.), Η ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας, Αθήνα, Θεμέλειο.

Σταθόπουλος, Γ., (2006). «Η Υγεία στη μεταβαλλόμενη Κοινωνία», Στο: Δημολιάτης, Γ., Κυριόπουλος, Γ., Λάγγας, Δ., Φιλαλήθης, Τ. (Επιμ.), Η δημόσια υγεία στην Ελλάδα, Αθήνα, Θεμέλιο.

Tριανταφύλλου, Τ., Μεσθεναίου, E., (1993). Ποιος Φροντίζει; Η Οικογενειακή Φροντίδα των Εξαρτημένων Ηλικιωμένων στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, Αθήνα, SEXTANT.

Χριστοδούλου, Γ., Κονταξάκης, Β. (Επιμ.) (2004). Η τρίτη ηλικία. Αθήνα, ΒΗΤΑ.

Ξένη

Age - European Older People's Platform (2008) Κακοποίηση Ηλικιωμένων - Μία βασική προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ημερομηνία πρόσβασης 21.5.2009. Ανάκτηση από την διεύθυνση http://www.50plus.gr/images/content/KAKOPOIISI_TON_ILIKIOMENON_teliko. pdf


Arlt, W., Hornung, J., Eichenlaub, M., Holger, J., Bullinger, M., Petersen, C.,
(2007). The patient with dementia, caregiver and the doctor: cognition, depression and quality of life from three perspectives. International Journal of Geriatric Psychiatry 23(6), 604-10.

Cleary, P.D., Edgman – Levitan, S., (1997). Health care quality: incorporating consumer perspectives. JAMA 278, 1608-12.

DiMatteo, R.M., Martin, L.R., (2006). Εισαγωγή στην ψυχολογία της υγείας. Αναγνωστόπουλος, Φ., Ποταμιάνος, Γ., (επιμ.). Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
European Commission (2007). The social situation in the European Union 2005-2006 Ημερομηνία πρόσβασης 21.5.2009. Ανάκτηση από τη διεύθυνση http://ec.europa.eu/employment_social/social_situation/docs/ssr2005_2006_en.pdf .
Kotler, P., (1997.) Marketing Management International Edition. Prentice Hal., Eglewood Cliffs NJ, Prentice Hall.

Latimer, L., (1999). The Dark at the bottom of the stairs: Performance and Participation of Hospitalized Older People. Medical Anthropology Quartely 13(2): 186-213.

Maryland Health Care Commission (2006). Nursing Home Family Satisfaction Survey Pilot. Maryland. Ημερομηνία πρόσβασης 21.1.2009. Ανάκτηση από τη διεύθυνση http://mhcc.maryland.gov/longtermcare/nhfsspilot0306.pdf

Medicare (2008). Five-Star Quality Rating System. Ημερομηνία πρόσβασης 21.1.2009. Ανάκτηση από τη διεύθυνση http:// www.medicare.gov.

Oliver, R., (1997). Satisfaction: A Behavioral Perspective on the consumer. New York: The Mc Graw-Hill Companies, Inc.

Parks SM and Novielli KD. Alzheimer’s disease caregivers: hidden patients. Cinical Geriarics 2003, 11, 34-38.

Stern, P., (2009). Places for People to Die: The Unacknowledged Truth About Nursing Homes. Anthropology News 47 (4) , 22 - 23.

Thompson, GN., Menec, VH., Chochinov, HM., McClement, SE. (2008) Family satisfaction with care of a dying loved one in nursing homes: what makes the difference? J Gerontol Nurs 34(12), 37- 44

WHO (1986). Targets for Health for All, Κοπεγχάγη.

WHO (2002). Active ageing, Γενεύη.

Διαδίκτυο
http://seniors-site.com/nursingm/activity.html - Ανάκτηση στις 10/1/2009.
http://www.50plus.gr - Ανάκτηση 10/12/2008.